Depopulacija i duboko starenje: prostor bivše Jugoslavije i zapadnog Balkana između druge demografske tranzicije i emigracije

Glavni sadržaj članka

Damir Josipovič
https://orcid.org/0000-0001-9321-4371

Apstrakt

U članku se razrađuje koncept dubokog starenja gde su ukupni efekti starenja druge demografske tranzicije, usled niskog fertiliteta ispod proste reprodukcije stanovništva, pojačani povećanom emigracijom fertilnog kontingenta, što znači dodatni gubitak aktivnog stanovništva. Proces dubokog starenja stoga ubrzava opadanje ukupne populacije. S druge strane gubitak fertilnog kontingenta može postići prividan porast ukupne stope fertiliteta pri čemu tempo efekt fertiliteta igra odlučujuću ulogu. Članak se najpre bavi pitanjem demografskih promena u evropskim makroregionima nakon pada Gvozdene zavese (1990–2020). Najznačajnija je preorientacija tradicionalne neto emigracije  od južno- i istočno- evropskog ka jugoistočno-evropskom bazenu. Zatim se analiziraju demografske promene na teritoriji bivše Jugoslavije kako bi se procenile razmere ovih promena u poslednjem međupopisnom periodu (2011–2022). Nadovezujući se na nalaze ranijih istraživanja gde se ističe gubitak stanovništva i negativan razvoj migracija, ovde se pristupa dubljoj strukturi problema populacionih gubitaka u većini zemalja nastalih posle raspada Jugoslavije. S druge strane, treba napomenuti da postoje značajne fluktuacije i varijacije u inače niskom fertilitetu u regionu Zapadnog Balkana. Istovremeno, nizak nivo ukupne stope fertiliteta ne mora da znači i smanjenje ukupnog rodnog ponašanja, što postaje vidljivo kroz primenu aproksimativne stope završnog fertiliteta. Migraciona komponenta promene stanovništva zbog delimično nepostojećih, nesigurnih ili oskudnih podataka procenjena je indirektno kroz međupopisno poređenje. Primenjene su međupopisne projekcije fertilnog kontingenta da bi se procenio stepen starenja i odredio položaj u procesu dubokog starenja stanovništva. Rezultati pokazuju da su Hrvatska i Srbija najizraženije u procesu dubokog starenja, posebno u mlađim skupinama fertilnog kontingenta, dok je većina ostalih zemalja, osim Slovenije, pogođena gubitkom celokupnog fertilnog kontingenta koji će bez sumnje uticati na dalji demografski gubitak ovih prostora u budućnosti.

Preuzimanja

Podaci o preuzimanju još uvek nisu dostupni.

Detalji članka

Kako citirati
Josipovič, D. (2024). Depopulacija i duboko starenje: prostor bivše Jugoslavije i zapadnog Balkana između druge demografske tranzicije i emigracije. Stanovništvo, 62(S1), S57–S84. https://doi.org/10.59954/stnv.615
Sekcija
Članci
Biografija autora

Damir Josipovič, Institut za etničke studije, Ljubljana

Viši naučni saradnik

Reference

Arsenović, D., Nikitović, V. & Magdalenić, I. (2018). Prostorna dimenzija druge demografske tranzicije u Srbiji. Zbornik Matice srpske za društvene nauke, 167, 499–514. DOI: https://doi.org/10.2298/ZMSDN1867499A

Agency for Statistics of Bosnia and Herzegovina (2024). Demography – Population. https://bhas.gov.ba/data/Publikacije/Bilteni/2023/DEM_00_2022_TB_1_BS.pdf

Becker, G. S. (1981). Treatise on the family. Cambridge, Massachusetts.

Bongaarts, J., & Feeney, G. (2010). When is a tempo effect a tempo distortion? Genus, 66(2), 1–15. http://www.jstor.org/stable/genus.66.2.1

Breznik, D. (1988). Demografija – analiza, metodi i modeli. Naučna knjiga, Beograd.

Caldwell, J. C. (1976). Toward a restatement of demographic transition theory. Population and Development Review 2, 3–4. Population Council. DOI: https://doi.org/10.2307/1971615

Caldwell, J. C. (1978). A theory of fertility: from high plateau to destabilisation. Population and Development Review 4, 4. Population Council. DOI: https://doi.org/10.2307/1971727

Caldwell, J. C. (1981). The mechanism of demographic change in historical perspective. Population studies 35/2. DOI: https://doi.org/10.2307/2174833

Croatian Bureau of Statistics (2024). Census of Population, Households and Dwellings in 2021 - First Results. Statistical database. https://podaci.dzs.hr/en/statistics/population/census/

Černič Istenič, M. (1994). Rodnost v Sloveniji. Ljubljana.

Čipin, I., & Ilieva, N. (2017). Coping with Demographic Decline in Croatia and Bulgaria. Friedrich-Ebert-Stiftung, Regional Office for Croatia and Slovenia, Zagreb. https://croatia.fes.de/fileadmin/user_upload/171107_Demografija_WEB.pdf

Easterlin, R. A. (1978). What will 1984 be like? Socioeconomic implications of recent twists in age structure. Demography, 15(4), 397–432. DOI: https://doi.org/10.2307/2061197

Friganović, M. (1978). Demogeografija – stanovništvo svijeta. Zagreb: Školska knjiga.

Friganović, M. (1980). The Transformation of the Yugoslav Population in the Post-war Period. Geographica Iugoslavica 2. Titograd.

Graovac Matassi, V., & Josipovič, D. (2023). Different Demographic Pathways of the Post-Socialist Transition: Mortality Trends in Croatia and Slovenia during COVID-19, Treatises and Documents Journal of Ethnic Studies, 91, 115–138. https://doi.org/10.2478/tdjes-2023-0017 DOI: https://doi.org/10.2478/tdjes-2023-0017

Josipovič, D. (2004). Geografski dejavniki rodnostnega obnašanja. Ljubljana: Založba XRC. DOI: https://doi.org/10.3986/9789612545079

Josipovič, D. (2011). Social solidarity in post-socialist countries. In M. Ellison (Ed.), Reinventing Social Solidarity across Europe (pp. 157–190). Bristol: Bristol University Press. https://doi.org/10.46692/9781847427281.011 DOI: https://doi.org/10.46692/9781847427281.011

Josipovič, D. (2016). The Post-Yugoslav Space on A Demographic Crossway: 25 years after the collapse of Yugoslavia, Stanovništvo, 54(1), 15–40. https://doi.org/10.2298/STNV160415006J DOI: https://doi.org/10.2298/STNV160415006J

Josipovič, D. (2018). Mobility and highly educated workers: Brain drain from Slovenia – national and regional aspects of brain circulation. In K. Toplak & M. Vah Jevšnik (Eds.), Labour mobility in the EU (pp. 137–156). Ljubljana: Založba ZRC.

Josipovič, D. (2021). COVID-19 and excess mortality: Was it possible to lower the number of deaths in Slovenia? Stanovništvo, 59(1), 17–30. https://doi.org/10.2298/STNV2101017J DOI: https://doi.org/10.2298/STNV2101017J

Van de Kaa, D. J. (1987). Europe’s second demographic transition. Population Bulletin, 42(1), 1-59.

Khan, H. T. A. (2018). Population ageing in aglobalized world: Risks and dilemmas? J Eval Clin Pract, 1–7. https://doi.org/10.1111/jep.13071 DOI: https://doi.org/10.1111/jep.13071

Klempić Bogadi, S., Gregurović, M., & Podgorelec, S. (2018). Doseljavanje iz Bosne i Hercegovine u Hrvatsku: migracijski obrasci na primjeru doseljenika u zagrebu. Stanovništvo, 56(2), 39–62. https://doi.org/10.2298/STNV1802039K DOI: https://doi.org/10.2298/STNV1802039K

Kosovo Agency of statistics (2024). 2024 Census of Population, Family Economy and Housing. Statistical database https://ask.rks-gov.net/Rekos

Lesthaeghe, R., & van de Kaa, D. J. (1986). Two Demographic Transitions? (Twee Demografische Transities?). Population: Growth and Decline (Bevolking: Gruei en Krimp). Deventer.

Lesthaeghe, R., & Wilson, C. (1986). Modes of production, secularization and the pace of the fertility decline in Western Europe, 1870-1930. In The decline of fertility in Europe (pp. 261-292). Princeton University Press. DOI: https://doi.org/10.1515/9781400886692-011

Malačič, J. (1985). Sodobno obnavljanje prebivalstva in delovne sile. Ljubljana.

Malačič, J. (2000). Demografija – teorija, analiza, metode in modeli. Ljubljana.

Marinković, D., & Majić, A. (2018). Stanovništvo Republike Srpske - demografski faktori i pokazatelji. Univerzitet u Banjoj Luci, Prirodno-matematički fakultet.

Mostert, S., Hoogland, M., Huibers, M., & Kaspers, G. (2024). Excess mortality across countries in the Western World since the COVID-19 pandemic: ‘Our World in Data’ estimates of January 2020 to December 2022. BMJ Public Health, 2:e000282. https://doi.org/10.1136/bmjph-2023-000282 DOI: https://doi.org/10.1136/bmjph-2023-000282

Nikitović, V. (2017). The Impact of Migration on Demographic Processes in the Region of Former Yugoslavia. In M. Bobić & S. Janković (Eds.), Towards Understanding of Contemporary Migration: Causes, Consequences, Policies, Reflections (pp. 61-81). Belgrade: Institute for Sociological Research, Faculty of Philosophy, University of Belgrade; Serbian Sociological Society.

Nikitović, V. (2018). The End of Demographic Transition in Kosovo: Does the Meaning of the Population Factor Change? In D. Proroković (Ed.), Kosovo: Sui Generis or Precedent in International Relations (pp. 299–320). Belgrade: Institute of International Politics and Economics.

Nikolić, I., & Maksimović, M. (2024). The impact of migratory movements on the labour market in countries of the Western Balkans. Stanovništvo, 62(1), 65–83. https://doi.org/10.59954/stnv.531 DOI: https://doi.org/10.59954/stnv.531

Rakonjac, M. (2020). Pod okriljem patrijarhata - društveni identitet žene u patrijarhalnoj kulturi crnogorskog društva. Sociološka luča, 14(1), 58–70.

Robine, J.M., & Michel, J. P. (2004). Looking Forward to a General Theory on Population Aging, The Journals of Gerontology: Series A, Volume 59, Issue 6, June 2004, Pages M590–M597, https://doi.org/10.1093/gerona/59.6.M590 DOI: https://doi.org/10.1093/gerona/59.6.M590

Statistics Austria (2024). International migration. Statistical database. https://www.statistik.at/en/statistics/population-and-society/population/migration-and-naturalisation/international-migration

Swedish Central Bureau for Statistics (2024). Statistics Sweden. Foreign citizens by country of citizenship, age and sex. Statistical database. https://www.statistikdatabasen.scb.se/pxweb/en/ssd/START__BE__BE0101__BE0101F/UtlmedbR/

Statistical Office of the Republic of Serbia (2024). Migrant population by immigration area, time of immigration and sex. Statistical database. https://data.stat.gov.rs/?caller=3104&languageCode=en-US

Statistical Office of Germany (2024). Wanderungsstatistik. Statistical database. https://www-genesis.destatis.de/genesis/online?operation=themes&levelindex=0&levelid=1723134626087&code=12#abreadcrumb

Statistical Office of Montenegro (2024). Preliminary results of the 2023 Census of Population, Households, and Dwellings. Statistical database. https://monstat.org/eng/page.php?id=1915&pageid=1758

Stanton, W. (2003). The Rapid Growth of Human Populations, 1750-2000: Histories, Consequences, Issues, Nation by Nation. Multi-science publishing, London.

Statistical Office of the Republic of Slovenia (2024). International migration by citizenship, countries of previous and next residence and sex. Statistical database. https://pxweb.stat.si/SiStat/en/Podrocja/Index/100/prebivalstvo

State Statistical Office of North Macedonia (2024). Population. Statistical database. https://makstat.stat.gov.mk/PXWeb/pxweb/en/MakStat/?rxid=46ee0f64-2992-4b45-a2d9-cb4e5f7ec5ef

Šircelj, M. (1991). Determinante rodnosti v Sloveniji. Doktorska disertacija, Filozofska fakulteta Univerze v Ljubljani. Ljubljana.

Šircelj, M. (1998). Demografski razvoj Slovenije. IB revija 1–2–3, 4–5. Ljubljana.

Valenta, M., Jakobsen, J., Gregurović, M., & Župarić-Iljić, D. (2023). Changes in the Croatian migration system: conceptualising the complexities of migrations, 1990-2023, Labor History. https://doi.org/10.1080/0023656X.2023.2280052 DOI: https://doi.org/10.1080/0023656X.2023.2280052

Vallin, J. (2004). The End of the Demographic Transition: Relief or Concern? Population and Development Review, 28 (1). https://doi.org/10.1111/j.1728-4457.2002.00105.x DOI: https://doi.org/10.1111/j.1728-4457.2002.00105.x

Vogelnik, D. (1965). Razvoj prebivalstva Slovenije zadnjih dvesto let z jugoslovanske in evropske perspektive. Ekonomski zbornik 7. Ljubljana.

Wertheimer-Baletić, A. (1999). Stanovništvo i razvoj. Zagreb.

Woods, R. (1979). Population analysis in geography. London.

World development indicators (2024). Fertility – Total fertility rates. Statistical database. https://databank.worldbank.org/source/world-development-indicators