Religije i nizak fertilitet danas

Apstrakt

Fenomen nedovoljnog rađanja dece je duboko uslovljen proces sa kojim se danas suočava gotovo polovina svetske populacije. U osnovi savremenog reproduktivnog ponašanja nalaze se neki od bitnih faktora koji su imanentni sadašnjem nivou razvoja civilizacije, bilo da predstavljaju njena pozitivna dostignuća ili njene izrazite slabosti. Ako se u razmatranjima o uzrocima niskog fertiliteta i pominje uticaj religija, to se čini pre svega naglašavajući da je rađanje dece postalo naizgled slobodan izbor pojedinca u uslovima slabljenja moralnih pritisaka različite prirode.

Sa smanjenjem razlika između nivoa rađanja prema stepenu religioznosti pojedinca ili partnera u razvijenim zemljama, slabio je interes demografa za izučavanjem uticaja religija na reproduktivno ponašanje. Da li se obnavlja interesovanje za ovo staro pitanje u teorijskim razmatranjima i empirijskim istraživanjima? Uvid da li, koliko i pod kojim uslovima religije utiču na fertilitet u današnje vreme zavisi od otvaranja ove teme među istraživačima. Otuda je važno sagledati odgovore na dva osnovna pitanja. Prvo pitanje se odnosi na ulogu religioznosti i konfesionalnosti u determinističkoj osnovi niskog fertiliteta i planiranja porodice u novije doba. Drugo pitanje se tiče uticaja religioznih institucija na nivo rađanja i ostvarivanje reproduktivnih prava na globalnom nivou i u okviru pojedinih populacija poslednjih decenija.

U tom smislu, u radu je dat pregled teorijskih preispitivanja veze religija i fertiliteta, empirijskih istraživanja sa fokusom na nizak završeni fertilitet, kontrolu rađanja ili seksualno ponašanje prema religioznosti i konfesionalnosti pojedinca, kao i uticaj religijskih institucija na tranziciju fertiliteta i poštovanje ljudskih prava u ovoj sferi. Pregled istraživanja relevantnih za cilj rada je prevashodno urađen na osnovu članaka objavljenih od 2004. do 2018.  godine  u većem broju časopisa iz oblasti nauke o stanovništvu. Pored toga, konsultovani su on-line dostupni radovi saopšteni na dve poslednje velike populacione konferencije. To su XXVIII svetska populaciona konferencija održana 2017. i Evropska populaciona konferencija održana 2018. godine.

Izabrana metodologija ima više ograničenja. Najvažnije ograničenje rada odnosi se na razmatranje samo demografskih časopisa. Verujemo da je ovo ograničenje ublaženo otvorenošću demografije za nalaze istraživanja iz srodnih naučnih disciplina. Takođe, nisu uzeti u obzir knjige ili prilozi u zbornicima radova koji se tiču ove teme. Pregled istraživanja, sprovedenih poslednjih godina u različitim populacijama koje karakteriše nizak nivo rađanja, pokazuje da religioznost, pogotovo praktikovanje religije, utiče na održavanje individualnih tradicionalnih vrednosti, stavova i ponašanja koja su direktno ili indirektno povezana sa brakom i rađanjem.

I pored odvijanja procesa unutrašnje sekularizacije, osobe koje praktikuju neku od religija, u proseku imaju jasno veći broj dece. Razlike u reproduktivnom ponašanju između religioznih i nereligioznih osoba povećavaju se u mlađim starosnim kohortama. Istovremeno uticaj religijskih institucija na ostvarivanje seksualnih i reproduktivnih prava pojedinaca nije zanemarljiv ni na globalnom nivou, ni na nivou pojedinih država. Postoje primeri kada religijske institucije koče civilizacijske tokove, ali ima i suprotnih primera vezanih za podršku neminovnim promenama u ovoj sferi.