O sociopsihološkoj ceni rađanja – novi uvidi

Apstrakt

Rad se bavi do sada nedovoljno analiziranom stranom niskog fertiliteta u istraživanjima i politikama prema stanovništvu, porodicama i deci, tzv. socio-psihološkom cenom (prvog) rađanja. Reč je o ličnoj percepciji individualnog i roditeljskog blagostanja/sreće i evaluaciji iskustava rađanja prvog ili prethodnog deteta, kao važnim preduslovima za rađanje sledećeg, odnosno višeg reda. Smatra se da ova cena, ako je visoka, predstavlja značajnu prepreku rađanja više dece, posebno drugog i trećeg pariteta. U pokušaju da osvetlimo tu dimenziju objašnjenja nedovoljnog rađanja u savremenim, industrijalizovanim populacijama, u ovom tekstu ćemo ostaviti po strani druge, velike i značajne aspekte materinstva/roditeljstva, kao što su: medicinska i psihološka cena začeća, trudnoće, porođaja, kao i drugi „troškovi” povezani sa ekonomskom cenom roditeljstva, zatim, oportunitetni, pitanja sekundarnog steriliteta, reproduktivnog zdravlja, itd. Ostavljamo po strani i razmatranje jedne velike sfere koja ima velikog uticaja na donošenje odluke o rađanju: usklađivanje rada i roditeljstva, koja se preklapa sa sociopsihološkom cenom rađanja.

U radu se polazi od nesumnjivog značaja teorije druge demografske tranzicije (DDT), koja je pružila solidan okvir za razumevanje i istraživanje niskog fertiliteta od druge polovine 20. veka pa do danas. Njeni su proponenti uspeli da povežu različite demografske, socijalne, ekonomske, kulturne, geografske, nacionalne i političke kontekste i da ukažu na bitne pokretače savremenih populacionih promena u industrijalizovanom svetu, kao što su globalizacija i individualizacija, sa reperkusijama na režimima bračnosti i rađanja. Ova je teorija, međutim, pružila i prilično sumorna predviđanja u odnosu na mogućnost revitalizovanja (već veoma niskog) fertiliteta u bliskoj i daljoj budućnosti. Značaj sociopsihološke dimenzije se naglašava uporedo ili u vezi sa delovanjem politika namenjenih balansiranju rada, porodice i dokolice. Ovi novi uvidi u fenomen niskog fertiliteta bi, smatraju zagovornici, mogli da budu osnova za optimističnije poglede na buduću stabilnost porodice i čak izvesno rehabilitovanje rađanja.

Prethodno navedena teorijska razmatranja su nam poslužila da osvetlimo reproduktivna i partnerska iskustva, stavove i strategije, pozivajući se na empirijska istraživanja, kako strana, tako i domaća. Nasuprot stranim nalazima, domaća istraživanja, recimo poslednje sprovedeno na reprezentativnom uzorku žena 2017, kao i komplementarna, kvalitativna i kvantitativna ispitivanja roditeljstva i partnerstva iz prethodnih godina, pokazala su da je u našoj sredini i dalje prisutna ideologija intenzivnog majčinstva i nuklearne porodice, da je roditeljstvo terminalna vrednost i marker odraslosti, da je brak instrumentalizovan, jer brak bez dece nema puno smisla za naše stanovništvo, kao i da je rodna asimetrija kako na početku roditeljstva, tako i kasnije u toku zajedničkog života, istrajna, normalna i opšteprihvaćena. Paradoksalno, ali samo na prvi pogled, žene izražavaju lično zadovoljstvo ovakvim stanjem stvari, iako rađaju manje dece nego što žele, odlažu brak i roditeljstvo do 30. godine i kasnije, sve više njih izlaze iz reproduktivnog perioda bez dece i izvan unija, protivno ličnim opredeljenjima, sve više emigriraju. Kada se konačno udaju, rađaju nešto više od jednog deteta u proseku iako žele troje. Dakle, odustaju od daljeg rađanja, maksimalno su opterećene privatnom sferom, a dele ulogu hranioca sa mužem/partnerom, jer su plate i standard stanovništva veoma niski, a siromaštvo veliko. Dominantna patrijarhalna ideologija sužava sve lične izbore i u porodici i izvan nje, proizvodeći negativne demografske i društveno razvojne efekte, iako pledira u njihovu korist. S obzirom na pogubne demografske i socijalne efekte, u vidu veoma niskog fertiliteta, poodmaklog starenja i sve intenzivnije emigracije mladih, dakle, masovnu depopulaciju koja je zahvatila Srbiju, smatramo da je neophodna transformacija privatne sfere, kao i popravljanje kvaliteta života u svakodnevici (životnog standarda i stila), demokratizacija društva, poštovanje prava na lične izbore (pa i reproduktivne) i primena sveobuhvatnih mera podrške roditeljima, porodici i deci.