Urbane aglomeracije na glavnim razvojnim osovinama kao polovi demografske revitalizacije Srbije

Apstrakt

Za prodručje Srbije karakteristične su u drugoj polovini 20. veka značajne prostorno-demografske promene uzrokovane snažnim procesom primarne urbanizacije, tj. intenzivnim migracionim tokovima na relaciji selo-grad. Zone ekspanzije formirane su oko urbanih središta s ukupnim snažnim rastom (i demografskim i ekonomskim), a koja se, uglavnom, nalaze u arealima glavnih razvojnih osovina, od kojih je (savsko) dunavsko-moravska najznačajnija. Važnost ove razvojne osovine (ne samo u demografskom smislu) pokazuje i podatak da je u ovom području (formiranom od opština koje se nalaze u zoni koridora) 2002. godine živelo 3794,8 hiljada stanovnika, što predstavlja 50,6% stanovništva Centralne Srbije i Vojvodine. S obzirom na to koju teritoriju obuhvata, ova zona je, u proseku, dvostruko naseljenija od prostora Srbije (bez Kosova) u celini. Uz to, od pet naselja s više od 100 hiljada stanovnika (veliki urbani centri), četiri se nalaze u ovoj zoni (Subotica, Novi Sad, Beograd i Niš) a samo se Kragujevac nalazi nešto perifernije u odnosu na nju, ali u njenoj neposrednoj blizini. Veliki gradski centri u zoni koridora X 2002. godine koncentrisali su čak 41% urbanog stanovništva Republike. Istovremeno, tome treba dodati i mrežu od 32 naselja u arealu ove glavne  razvojne osovine Srbije, koja pripadaju kategoriji malih i gradova srednjih veličina, i koja obuhvataju oko 16% republičke urbane populacije. Tako se ova, kao i ostale zone koncentracije stanovništva, koje su formirane oko sekundarnih razvojnih osovina u prostoru Srbije, izdvaja kao područje sa značajnim populacionim potencijalom.

Upravo zato, u ovom radu izvršen je pokušaj da se utvrdi uloga i značaj urbanih aglomeracija na glavnim razvojnim osovinama za eventualnu demografsku revitalizaciju Srbije. Značaj urbanog stanovništva proizilazi iz njegovih kvantitativnih, ali posebno kvalitativnih (strukturalnih) karakteristika. Ova kategorija stanovništva Republike, u poslednje dve međupopisne dekade (1981-2002. godina), bez obzira na efekte demografske i socio-ekonomske tranzicije, zatim na geo-političke promene i njihove (uglavnom negativne uticaje), ostvaruje signifikantan rast (više od 10%) za razliku od ukupne populacije ovog prostora, koja ostvaruje evidentan pad (od 3%). Još je izraženiji pad ruralnog stanovništva (za oko 16%), tako da je njegova (buduća) uloga u mogućoj demografskoj revitalizaciji Srbije od sekundarnog značaja. Već početkom sedamdesetih godina težište osnovnih demografskih procesa (nataliteta) pomerilo se sa seoske na gradsku populaciju. Činjenica je da je devedesetih godina samo urbano stanovništvo Srbije (bez Kosova) ostvarivalo pozitivan prirodni priraštaj. Međutim, interesantno je da veliki gradovi krajem XX veka gube svoj primat, odnosno da i u njima dolazi do pojave negativnog prirodnog priraštaja (Beograd -1,5‰, Novi Sad -0,3‰ i Subotica -5,4‰) i da, u stvari, samo mali i srednji gradovi obezbeđuju prirodno obnavljanje svog stanovništva. Oni učestvuju sa preko 60% u ukupnom broju živorođenja u urbanim sredinama i, s obzirom na to da postaju nosioci reprodukcije stanovništva, mogu se posmatrati i kao polovi buduće demografske revitalizacije Srbije.