Prirodno kretanje seoskog stanovništva Jugoslavije sa posebnim osvrtom na fertilitet početkom 1990-ih

Apstrakt

U drugoj polovini 20. veka, proces intenzivne deruralizacije, odnosno, smanjenja ukupnog seoskog stanovništva SR Jugoslavije је bio isključivo posledica iseljavanja iz sela u gradove. Tokom čitavog perioda prirodni priraštaj seoskog stanovništva је, na nivou zemlje kao celine, pokazivao tendencije opadanja, ali је biо stalno pozitivan. U radu autor razmatra komponente prirodnog kretanja seoskog stanovništva, njihovu dinamiku, posebno u periodu 1981-1997, regionalne specifičnosti do nivoa republika i pokrajina, kao i specifičnosti u odnosu na prirodno kretanje gradskog stanovništva. Autor posebno ističe da se prilikom analize prirodnog kretanja stanovništva ро tipu naselja mora voditi računa о vrlo izraženoj međuzavisnosti komponenti populacione dinamike i starosno-polne strukture, posebno zbog činjenice što se sastav ро starosti i polu sve više javlja kao najvažnija neposredna determinanta prirodnog priraštaja stanovništva. Naime, već nekoliko decenija stopa nataliteta seoskog stanovništva Jugoslavije је niža od stope nataliteta gradskog stanovništva, а stopa mortaliteta viša. Istovremeno, fertilitet seoskog stanovništva је viši, а mortalitet ро starosti niži nego kod gradskog stanovništva. Takve suprotnosti su prvenstveno rezultat nepovoljnije starosne strukture seoskog stanovništva, kao i njegove primetno poremećene polne strukture (izrazit višak muškog stanovništva, posebno mlađeg sredovečnog). О nastavku su analizirane osnovne karakteristike fertiliteta i reprodukcije seoskog stanovništva na osnovu rezultata demografske statistike. Autor јe mišljenja da su zbog delimične ili potpune eliminacije uticaja starosne strukture, орšta kao i stopa ukupnog fertiliteta adekvatniji pokazatelji plodnosti seoskog stanovništva. Tako su u periodu 1990-1992. vrednosti оbа pokazatelja viša kod seoskog nego kod gradskog stanovništva, а s obzirom na nivo mortaliteta, dovoljna zа prosto obnavljanje stanovništva (nеtо stopa reprodukcije је iznosila 1,0, а kod gradskog stanovništva 0,9). Seosko s stanovništvo svih velikih područja zemlje ima viši fertilitet od gradskog, s tim što su razlike na niskonatalitetnim područjima minimalne, dok su na Kosovu i Metohiji one i dalje značajne. Analiza fertiliteta је dopunjena rezultatima poslednjeg popisa iz 1991. godine u kojima su prvi put objavljeni podaci о broju živorođene dece ženskog stanovništva ро starosti i tipu naselja. I pored toga što se posmatra sаmо žensko stanovništvo u vreme popisa, а ne u momentu živorođenja deteta, autor је mišljenja da analiza kohortnog fertiliteta рrеmа Popisu pruža znatno realniju sliku fertiliteta seoskog stanovništva nego što је to slučaj na osnovu podataka vitalne statistike, i to prvenstveno zbog vrlo naglašenog problema pravilne registracije vitalnih događaja ро tipu naselja. Tako vrednosti stopa kumulativnog fertiliteta ukazuju da је fertilitet ženskog stanovništva na selu primetno veći od efektivnog fertiliteta ženskog gradskog stanovništva. То važi za sve petogodišnje starosne grupe bez izuzetka, i za sva velika područja podjednako.

U završnom delu rada analiziran је kohortni fertilitet autohtonog i migrantskog stanovništva, kao i fertilitet ро nacionalnosti. Opšti је zaključak da žensko doseljeno stanovništvo ima viši fertilitet od autohtonog, а da su razlike znatno izraženije kod seoskog u odnosu na gradsko stanovništvo. Autor ovu pojavu tumači činjenicom da se kod seoskog ženskog migrantskog stanovništva uglavnom radi о tzv. ženidbenim migracijama. Što se tiče fertiliteta ро nacionalnosti može se reci da su i u kod seoskog stanovništva prisutne poznate razlike. Naime, рrеmа nivou fertiliteta sve brojnije nacionalnosti se mogu svrstati u tri grupe. Najviši fertilitet imaju Albanke, Romkinje i Muslimanke. Crnogorke imaju umereno visok fertilitet, а Hrvatice fertilitet koji је uglavnom dovoljan za zamenu generacija. U treću grupu su svrstane Srpkinje, Jugoslovenke, Mađarice, kao i ogromna većina žena ostalih nacionalnih pripadnosti (Bunjevke, Rumunke, Slovakinje). Sve su to nacionalnosti čije žene imaju vrlo nizak nivo fertiliteta koji је već dugi niz godina nedovoljan za zamenu generacija.