Trendovi mortaliteta u Srbiji tokom 1990-ih godina

Apstrakt

Burni istorijski događaji iz 1990-ih značajno su uticali na najnovije demografske trendove u Srbiji (bez Kosova i Metohije). U domenu mortaliteta oni su se odrazili kroz pojavu mnogih nepovoljnih trendova. U Srbiji su takvi trendovi mortaliteta bili relativno kratki i znatno manjeg intenziteta nego u većini zemalja u tranziciji, a posebno u odnosu na neke bivše sovjetske republike. S obzirom na razmere i trajanje opšte društvene krize u Srbiji, ta pogoršanja se mogu oceniti kao umerena. S druge strane, poboljšanja mortalitetnih trendova do kojih je došlo tokom 1990-ih, bila su znatno manje izražena nego u većini ostalih evropskih zemalja, a posebno u odnosu na poboljšanja koja su u nekim zemljama u tranziciji ostvarena u drugoj polovini 1990-ih.

Tokom 1990-ih nastavljen je trend povećanja godišnjeg broja umrlih kao i opšte stope mortaliteta. U 2000. godini vrednost opšte stope mortaliteta od 13,8‰ predstavljala je maksimum u poslednjih 50 godina. Tako je krajem 20. veka Srbija (bez Kosova i Metohije) prema stopi mortaliteta iznad evropskog proseka, a posmatrano po zemljama, više stope su registrovane samo u nekoliko bivših socijalističkih zemalja.

Tokom 1990-ih godina nisu ostvarene bitnije promene u smrtnosti po starosti. Relativno najveće je smanjenje smrtnosti odojčadi (sa 21,8‰ u 1991. na 11,7‰ u 2001. godini). I pored neočekivano povoljnih kretanja u pogledu smrtnosti odojčadi Srbija prilično zaostaje u odnosu na mnoge evropske zemlje u kojima je ona svedena na vrlo nizak nivo (ispod 5 promila).

Za 1991. i 1992, a delimično i za 1993. godinu, vezuje se i nagli porast umrlih kod mlađeg sredovečnog stanovništva. Takva kretanja se, ipak, nisu bitnije odrazila na promene u ukupnom broju umrlih, odnosno na dužinu očekivanog trajanja života.

Smrtnost starijeg sredovečnog stanovništva (40-59) je krajem posmatrane decenije gotovo identična onoj s početka 1990-ih. Istovetan trend je bio prisutan i kod starog stanovništva (60 ili više), s tim što je kod najstarijih nivo smrtnosti lagano opadao (75-84) ili stagnirao (85+). Takav trend mortaliteta starih je u Srbiji prisutan od 1970-ih godina, što je u suprotnosti sa promenama u mnogim razvijenim zemljama u kojima su poslednjih decenija postignuti veoma značajni rezultati u snižavanju smrtnosti starih.

I u Srbiji važi zakonitost o nižoj smrtnosti ženskog stanovništva, a skorašnje promene su uglavnom bile usmerene ka smanjivanju razlika po polu. Promene su bile znatno povoljnije kod muškog nego kod ženskog stanovništva, i to posebno kod starijeg sredovečnog i starog stanovništva. Takva kretanja predstavljaju preokret u odnosu na 1980-e godine.

U Srbiji je 2001. godine očekivano trajanje života pri živorodjenju za muško stanovništvo iznosilo 69,7 godina, a za žensko 75,1 godina. U odnosu na 1991. srednje trajanja života je produženo za oba pola (1,15 godinu za muško i 0,38 godina za žensko). Srbija, u poređenju sa evropskim prosekom, zaostaje kod muškog za oko 2,6 godina, a kod ženskog gotovo 5,3 godine. S obzirom da je produženje očekivanog trajanja života iz 1990-ih znatno ispod evropskog proseka, došlo je i do pogoršanja ranga Srbije na evropskoj listi zemalja prema dužini očekivanog trajanja života. To se pre svega odnosi na muške, dok se za žene Srbija i dalje se nalazi u grupi od 10 evropskih zemalja sa najkraćim očekivanim trajanjem života.

U Srbiji nije bilo bitnijih promena ni u pogledu uzroka smrti. Krajem posmatranog perioda (1999-2001) za preko polovine umrlih (56,1%) je kao uzrok smrti navedeno neko od oboljenja iz grupe bolesti krvotoka. U istom trogodišnjem periodu, tumor je predstavljao uzrok smrti za gotovo svaku šestu osobu (17,6%). Slični procentni udeli su zabeleženi i početkom perioda (1990-1992).

Sledeći na rang listi osnovnih uzroka smrti su nasilne smrti, ali je njihov udeo bitno manji (4,3%). Uprkos višemesečne oružane intervencije NATO-a iz 1999, udeo nasilnih smrti je ostao na niskom nivou, i to ne samo u odnosu na početak perioda (5,8%), već i u odnosu na evropski prosek, a posebno u odnosu na neke bivše sovjetske republike. Takođe je i udeo infektivnih i parazitarnih bolesti vrlo nizak (0,5%). To znači da se pogoršanje uslova koji utiču na opštu epidemiološku situaciju nije direktno odrazio na značajno povećanje umiranja od ove grupe bolesti, a takođe i da je u Srbiji mala zastupljenost obolelih i umrlih od side.

Krajem 20. veka u Srbiji je još uvek kod uzroka smrti relativno veliko učešće tzv. nedovoljno definisanih stanja (8,4%). Ono je u odnosu na stanje početkom perioda (6,2%), čak i povećano, i znatno je više nego u najrazvijenijim zemljama (oko 1%). To ukazuje na nezadovoljavajući kvalitet podataka o mortalitetu, ali i na potrebu da se rezultati analize mortaliteta prema uzroku smrti moraju razmatrati s rezervom.